Veel taalgebruikers hebben moeite met het onderscheid tussen dat en wat. Ze zeggen bijvoorbeeld: ’Het shirt wat ik gisteren aan had, zit in de was.’ Deze zin is fout.
Wanneer gebruik je dat en wanneer wat als een betrekkelijk voornaamwoord? Een betrekkelijk voornaamwoord is een woord dat verwijst naar (betrekking heeft op) een woord of zin die eraan vooraf gaan.
Dat gebruik je als je verwijst naar een onzijdig zelfstandig naamwoord: ‘Het shirt dat ik gisteren droeg’. Shirt heet in dit geval het antecedent.
Wat gebruik je in drie gevallen:
1. Als je verwijst naar een onbepaald voornaamwoord (alles, iets, niets, veel): ‘Er is iets wat ik niet snap.’
2. Als je verwijst naar een overtreffende trap: ‘Het mooiste wat mij ooit is overkomen.’
3 Als je verwijst naar een hele zin: ‘We gingen met de trein naar Frankrijk, wat veel goedkoper was’.
Was het even vergeten. Vond het wel een bedankje waard (Om je/u aan te moedigen vooral hiermee verder te gaan :-))
Ed de Jong
Dank! Gaan we doen.
Mijn ezelsbrug: ‘Het is altijd wat, behalve als het dat is…’ Klinkt flauw, maar is wel waar. Het is maar in een geval dat: na een onzijdig zelfstandig naamwoord.
Ik zou toch iets minder “dwingend” de mogelijkheden voor het gebruik van “wat” omschrijven. In de eerste twee gevallen die je aanhaalt, kan het inderdaad gebruikt worden, wat niet wil zeggen dat je het moet gebruiken om correct te schrijven. Zie wat meer uitleg in: https://onzetaal.nl/taaladvies/advies/iets-wat-iets-dat.
Toch klinkt ‘Het mooiste dat mij ooit is overkomen’ of ‘We gingen met de trein naar Frankrijk, dat veel goedkoper was’, in mijn oren ook wel mogelijk.
Bij je laatste voorbeeld ontstaat er echter een betekenisverschil: in de zin die jij schrijft, staat dat Frankrijk goedkoper is. In de zin ‘We gaan met de trein naar Frankrijk, wat goedkoper is’, is de reis goedkoper.
Briljante ezelsbrug. Dank u wel.
(En ik vond de zin: “Die zin is fout.” een wonderschone, fijne zin. Ik denk dat ook regel- danwel stelselmatig. Het zijn bedroevende tijden voor taalliefhebbers..)
Interessant artikel over een lastige materie.
Ik ben het er echter slechts ten dele mee eens.
Dat is m.i. nl. gewoon de onzijdige variant van die.
Maar daarom is er geen reden om een die zomaar in een wat te veranderen.
Dus als we kijken naar de regels voor wat, dan ben ik het met de eerste wel eens maar met de tweede niet. Immers je zou bv. zeggen “de duurste auto die op de veiling te koop werd aangeboden” en dus ook “het duurste juweel dat op de veiling te koop werd aangeboden”.
Een overteffende trap is zelfs juist een reden om het te beschouwen als omgekeerde van de eerste regel. Immers het specificeert iets als zijnde uniek.
Bv. je stapt een winkel binnen en vraagt om “iets wat niet te duur is” (nogal onbepaald) of “het goedkoopste dat u heeft”. Zelfs al weet je op dat moment nog niet wat dat dan wel zou zijn, toch is hetreeds eenduidig bepaald: nl. niet het hele theeservies (op de huwelijkslijst) maar wel item 23 (een kaasschaaf van 12.50) is kennelijk het goedkoopste. Dus: “ik wou graag het goedkoopste item dat op die lijst staat”.
Het gegeven voorbeeld van de derde regel klopt, al zou ik als behoudingsgezinde daar natuurlijk niet een modernisme als wat gebruiken maar eerder hetgeen. Maar die derde regel is niet categorisch correct.
Denk bv. aan: Wat mijn buurman ervan denkt, dat kan me niet schelen.
Het begint met wat, want het is onbepaald (wat het ook zij, dat hij ervan denkt).
Maar nadien is het dat, immers je verwijst naar iets specifieks (ook al zijn de details je onbekend), nl. “wat mijn buurman ervan denkt” en niet “wat mijn vrouw ervan denkt” of mijn baas of wie dan ook. Dus “wat mijn buurman ervan denkt” is (in zijn geheel) iets bepaalds waarnaar men verwijst met “dat”, maar wat ie er nou precies van denkt, dat is nog onbepaald, en dus gebruik je daar het woordje wat.
Ik hoop dat het helder is. Het is helaas vrij moeilijk alleen met woorden uit te leggen zonder een diagram of zonder te gesticuleren.
Tot slot: als jet het kan weglaten, is het dat, niet wat.
Kijk bv. terug naar bovenstaande zin: “Wat mijn buurman ervan denkt, (dat) kan me niet schelen”.
Dat wil niet zeggen dat je dat altijd kan weglaten. (Bv. het duurste juweel dat op de veiling werd aangeboden), maar als je iets kan weglaten, dan was het dat.
Voor zover me bekend, kan je wat nooit weglaten, wel vervangen (hetgeen overigens mijn voorkeur geniet). Maar ook niet altijd: wat vervelend nou! Je kan niet zeggen “hetgeen vervelend nou”.
Oh, maar wacht: je kan wel zeggen: hoe vervelend nou. Hier ging het dus niet om een betrekkelijke wat maar om een wat met een andere functie. Ach wat!
Wat kunnen die Vlamingen toch zeuren, he?