Een collega constateerde – tot haar ergernis – dat in kranten steeds vaker het woord ‘controleren’ wordt gebruikt waar ‘beheersen’ of ‘besturen’ wordt bedoeld. Afgelopen weekend was het raak in een NRC-artikel over Al-Qaeda (dat je overigens ook als Al Qaida of Al-Kaida kunt schrijven). Het lijkt niet onwaarschijnlijk dat de journalist een Engelse bron heeft geraadpleegd. Why? Of kunnen we – nu de anglicismen hier zo ingeburgerd raken – beter vragen: Why ook not?**
** Deze uitspraak komt van de illustere Wim T. Schippers. Leestip over zijn taalgebruik: Verdomd Interessant Maar Gaat U Verder.
Maar zoals de titel aantoont kan het wèl als je er een zelfstandig naamwoord van maakt. Grappig.
Overigens is dit al een vrij oud anglicisme: In dit pamflet uit de Tweede Wereldoorlog wordt controleren ook in de betekenis ‘besturen, beheersen’ gebruikt. Taalergeraars gebruiken steeds vaker de frase ‘steeds vaker’ wanneer ze eigenlijk bedoelen ‘Het is mij onlangs opgevallen en nu ik erop let zie ik het overal.’
Ik heb me nooit gerealiseerd dat controleren in de betekenis van beheersen een anglicisme is. Voor mij is deze betekenis al lang geheel ingeburgerd. Maar ook Onze Taal geeft op een pagina over anglicismen aan dat het uit het Engels komt en vindt de overname ’twijfelachtig’. Op mijn beurt trek ik die algemene geldigheid weer in twijfel. Het chronologisch woordenboek dateert de intrede rond 1945.
Ik lees wel een verschil tussen “Al Qaeda controleert steeds meer gebieden …” en “Al Qaeda bestuurt …”. Het verschil – voor mijn aanvoelen – is dat zolang over “controleren” gesproken / geschreven wordt, het gebied eigenlijk “bezet” is, dus dat er geen wettige regering is (omdat dat recht bv. opgeëist wordt door een met geweld verdreven regering). Van zodra Al Qaeda “bestuurt”, wil dat m.i. zeggen dat zij echt de onbetwiste leiding hebben. Ik zou er dus toch voorstander van zijn om dat – staatkundig – onderscheid te behouden. Het is trouwens de tweede betekenis van het werkwoord “controleren” dat vanDale geeft, en dat woordenboek herkent daar helemaal geen anglicisme in.
Edwin, controleren in de tweede betekenis in de Van Dale betekent niet besturen, maar beheersen, dat is toch wat anders. En naast de aangehaalde context van een gebied controleren, komt het ook in de sport voor: Ajax controleert de wedstrijd, en ook, Arjen Robben controleert de bal. In beide voorbeelden dus ook beheersen. En voor mij voelt het dus niet als een anglicisme aan. De scheidsrechter controleert de bal betekent weer wat anders. 😉