Elk jaar ontstaan er nieuwe woorden, soms voor nieuwe begrippen (sjoemelsoftware), soms voor zaken die er al waren, maar die opeens veel in het nieuws zijn (vluchtelingencrisis, beefgebied). De woorden tussen haakjes zijn de top 3 van woorden van het jaar 2015. Geen vrolijke woorden, maar het jaar 2015 zal ook niet de geschiedenisboeken ingaan als een heel licht jaar.
Er komen niet alleen woorden bij, er verdwijnen ook elk jaar woorden. Meestal gaat het om begrippen die uitsterven en het woord voor dat begrip sterft mee. Dat is begrijpelijk.
Wat ik veel wonderlijker vind, is dat van sommige woorden de betekenis verschuift, of andersom, dat sommige dingen anders gaan heten. Waarom dat zo is, is vrijwel altijd onbekend.
Neem nu het woord ‘das’ dat vroeger gebruikt werd voor een lekker warme winterdas. Nu noemen we zo’n ding een ‘sjaal’. Het woord ‘das’ wordt bijna alleen nog maar gebruikt als synoniem voor stropdas. Ik vind ‘das’ eigenlijk een veel gezelliger woord voor een warme winterdas. Ik ga het gewoon weer eens gebruiken.
Overigens: een das is natuurlijk ook nog een dier. Maar het woord voor het dier heeft geen verwantschap met het woord voor de sjaal.
“das” als synoniem voor sjaal gebruiken, deden en doen wij in Vlaanderen nooit. Ook Van Dale vermeldt het als een typisch “NL” gebruik. Maar goed, een plastron kennen jullie in Nederland wellicht ook niet als synoniem van een (brede) stropdas?
Een plastron was vroeger het bovenste deel van een zonnepakje (je zou het kunnen vergelijken met wat nu een topje genoemd wordt). Het onderste deel was dan een kort broekje of rokje en je ging er niet mee het water in, zoals nu met een bikini.
In zoverre klopt het dus wel als “borstbedekking”.
Voor mij is een das dik en een sjaal dunner. Daaruit volgt dat een das over het algemeen gebreid is en een sjaal geweven. Meestal is een das ook smaller en een sjaal breder (omdat hij dunner is vouw je hem dubbel).
“Wat ik veel wonderlijker vind, is dat van sommige woorden de betekenis verschuift, of andersom, dat sommige dingen anders gaan heten. Waarom dat zo is, is vrijwel altijd onbekend.”
Welke kant een betekenisverschuiving op gaat is inderdaad nauwelijks te voorspellen, maar dat er verschuiving optreedt is inherent aan elke levende taal. Een woord staat nooit op zichzelf en betekent nooit exact één ding. Ieder individu heeft er net weer een andere set associaties bij, en aangezien de samenstelling van individuen continu verandert, evolueert de manier waarop ze de taal gebruiken mee. Precies hetzelfde proces als in de biologie.
Geïnteresseerden in dit onderwerp kan ik vol enthousiasme The Unfolding of Language van Guy Deutscher aanbevelen.
Dat mensen een gewone winterdas tegenwoordig een sjaal noemen, wil ik wel geloven, al hoewel ik daar niet aan meedoe. Maar toch denk ik dat het dan om twee verschillende dingen gaat. Een das beschouw ik als een functionele halsdoek die in één losse knoop om je nek zit tegen de kou. Een sjaal is voor mij een modieus kledingstuk dat mensen ook zonder jas aan in gezelschap dragen. Ik noem dat soort sjaals wel een ‘Borsato-sjaal’, omdat hij volgens mij een van de eersten was die dit soort sjaals populair maakte. Nee, niets voor mij zo’n nonchalant gedrapeerde, lange sjaal voor de hip, doe mij maar gewoon een warme gebreide winterdas.
Sjaal werd vroeger als shawl gespeld. Werd door vrouwen gebruikt als hoofddoek om het kapsel te beschermen. Nu is er haarlak . Er was een liedje; “Ik zie je liever met een hoed dan met een shawltje”. Woordgrap ‘Shalom/ Shawl om ‘. Shawltjes werden en worden ook als halsdoek gebruikt. De sjaal is meer een modeartikel, de ‘das’ van nu is vooral praktisch, sinds we geen stropdassen meer dragen. Om je nek gewonden of dubbelgevouwen en doorgestoken. Warmer dan een ‘sjaaltje’.
“In plaats van een behoorlyken winterjas, hing hem een soort van sjaal over den schouder – Frits zegt “shawl” maar dat doe ik niet – alsof hy zo van de reis kwam.”
Aldus Multatuli alias Eduard Douwes Dekker alias Sjaalman, die zelf altijd op de foto ging met een vlinderdasje.
Een sjaaltje over je kapsel was voor buiten, haarlak is voor binnen. (Ga maar eens met haarlak zonder sjaaltje in de regen lopen!)