door Paul van der Bijl | 30 november 2020 | Erika |
Tot ons grote verdriet is maandagochtend vroeg onze collega-docent en medeblogger Erika Arps overleden. Ze was pas 55 jaar. Erika was een taalliefhebber pur sang en leverde sinds 2017 met enige regelmaat bijdragen aan ons blog. Vorig jaar moest ze vanwege ziekte een tijd afhaken, maar aan het begin van dit collegejaar pakte ze de draad weer op. Opgewekt en vol goede moed, zoals Erika altijd opgewekt en vol goede moed was. Haar bijdrage eind september zou haar laatste zijn. We verliezen een kundige, hardwerkende en bovenal ontzettend fijne collega. We wensen haar gezin, familie en vrienden veel sterkte toe in deze moeilijke tijd.
door Paul van der Bijl | 13 oktober 2020 | Woordenboekspel |
Het Ikzegookmaarwat-Woordenboekspel!
door Paul van der Bijl | 17 september 2020 | Taal, Woordenschat |
Ons taalblog bestaat sinds januari 2014 en de uitdrukking in levenden lijve hebben we in de eerste zes en een half jaar van ons bestaan nooit gebruikt. Maar rond de zomer dook in levenden lijve tot twee keer toe op in blogposts.
Dat heeft uiteraard te maken met de huidige omstandigheden. Het is niet meer vanzelfsprekend dat je iemand in levenden lijve ziet. Ik constateerde dat de uitdrukking ook meer dan gemiddeld voorkwam in mijn berichten aan anderen: “Ik hoop je snel weer eens in levenden lijve te zien.”
Dat weet ik omdat ik altijd nauwkeurig check of ik de uitdrukking goed heb geschreven. En dat de spellingscorrectie er niet iets anders van maakt. “Ik hoop je snel weer eens in levende lijven te zien” is geen fijne afsluiter.
In levenden lijve is een voorbeeld van een zogenoemde staande of versteende uitdrukking. Volgens de huidige regels van spelling en grammatica klopt het niet, maar het is wel geaccepteerd Nederlands. Ooit klopte de uitdrukking namelijk wel en we hebben er geen afscheid van genomen.
Veel versteende uitdrukkingen hebben oude naamvalsvormen die we nu niet meer kennen in het Nederlands.
In vroeger tijden kregen bijvoeglijke naamwoorden die bij een mannelijke of onzijdig zelfstandig naamwoord hoorden, na een voorzetsel de uitgang -en. In levenden lijve dus, en ook in groten getale en met voorbedachten rade.
Bijvoeglijke naamwoorden die bij een vrouwelijk zelfstandig naamwoord hoorden, kregen na een voorzetsel de uitgang -er. In vroeger tijden dus, en ook te goeder trouw en van ganser harte.
Die naamvallen hadden we volgens Nicoline van der Sijs, die onderzoek doet naar de geschiedenis van onze taal, te danken aan het Duits. In de zeventiende eeuw kwamen veel immigranten, onder wie bijbelvertalers, uit het oosten naar Hollandse steden. Het Duits kende ook toen al mannelijke en vrouwelijke woorden en naamvallen.
Het Nederlands had die niet, maar taalkundigen in die tijd beschouwden dat als een tekortkoming. Een beschaafde taal had naamvallen, zo vonden ze. En een onderscheid in mannelijke en vrouwelijke zelfstandige naamwoorden. En zo lukte het sommige vooraanstaande lieden in de zeventiende en de achttiende eeuw om de standaardtaal stevig te beïnvloeden, aldus Van der Sijs.
Maar heftige twisten over hoe we iets moeten schrijven zijn van alle tijden, dus niet geheel verrassend ontstond er op een gegeven moment een anti-naamvallenbeweging.
Belangrijke vertegenwoordiger van die stroming was taalkundige Roeland Anthonie Kollewijn. In 1891 publiceerde hij het uiterst lezenswaardige en verrassend actuele opstel Onze lastige spelling. Een voorstel tot vereenvoudiging, ook online te lezen.
Daarin pleit Kollewijn ervoor dat de spreektaal leidend moet zijn. En niet allerlei gekunstelde regeltjes van de heren De Vries en Te Winkel, die de spellingsvoorschriften van die tijd hadden bedacht.
Verschil tussen de en het: prima. Maar dan ook nog een onderscheid tussen mannelijke en vrouwelijke woorden? Met consequenties voor de uitgang van het bijvoeglijke naamwoord? Hou eens op! Dat ze het in andere talen zo doen, dat moeten de Fransen en de Duitsers weten, maar val ons Nederlanders er niet mee lastig.
Evenals wij reeds als kleine kinderen (niet op school, maar in ’t ouderlijk huis) voor altijd leeren, wanneer wij het en wanneer wij de moeten zeggen, leert de Franschman wanneer hij le en wanneer la, de Duitscher wanneer hij der, des, dem, den, die of das gebruiken moet. Vraag een Duitschen polderjongen of men zegt der of die Kittel en hij zal u het antwoord niet schuldig hoeven te blijven; vraag een beschaafd Nederlander of gij schrijven moet: “de jongen trok een schoone of een schoonen kiel aan” en hij zal u zeggen: “ik geloof. . . maar zeker weet ik het niet;” of: “kijk maar eens in de Vries en te Winkel.”
Het duurde even voordat Kollewijn zijn zin kreeg. Maar in 1934 gaf de toenmalige minister van Onderwijs Marchant zijn fiat aan de meeste voorstellen van Kollewijn, zodat die leidend werden in het onderwijs in Nederland. Scholieren hoefden niet meer te weten of een woord mannelijk of vrouwelijk was en het bijvoeglijk naamwoord dus op -e, -en of -er moest eindigen.
De versteende uitdrukking kent voor- en tegenstanders. Zo schrijft de redactie van de site beterspellen.nl: “De [versteende] uitdrukkingen hebben vaak een officieel tintje, maar dat kan ook worden opgevat als oubollig. […] Het is vaak beter om gewoon te schrijven wat je bedoelt.” En dan volgt een lijstje met suggesties zoals noodgedwongen voor in arren moede en in eigen persoon voor in levenden lijve.
Tsja… Taal is wat mij betreft niet louter functioneel, maar evenzeer een creatieve uiting, een manier om wat kleur en franje in het leven te brengen, een blik op het verleden. Dus het zal duidelijk zijn: ik ben blij dat de versteende uitdrukkingen de tand des tijds doorstaan.
door Paul van der Bijl | 16 juli 2020 | Taal |
In de vakantietijd doen wij van Ikzegookmaarwat even wat andere dingen dan bloggen over taal.
Eind augustus zijn we terug.
Fijne zomer toegewenst!
Foto: Knackstedt & Näther, collectie Rijksmuseum.
door Paul van der Bijl | 24 juni 2020 | Taal, Woordenschat |
De trouwe volger van ons blog zal het vast hebben gemerkt: onze bijdragen verschijnen nogal onregelmatig de laatste tijd. We streven naar een frequentie van minimaal één blogpost per week. Maar zo langzamerhand is dat één blogpost per maand. Niet dat we geen zin meer hebben om iets over taal te schrijven. Nee, de reden is dat we het nogal druk hebben.
Half maart moesten we plotseling van de ene op de andere dag overschakelen naar volledig online onderwijs. Een forse klus, maar het lukte aardig. Al ging er wel behoorlijk wat tijd in zitten. Vooruit, een paar weken doorbijten en dan zou alles vast weer normaal zijn. Zouden we onze studenten en collega’s weer in levenden lijve zien.
Maar die paar weken werden maanden. En onlangs kregen we de mededeling dat ook het eerste semester van het volgend collegejaar helemaal online zal zijn, op een paar momenten van fysiek onderwijs na.
U snapt: dat zorgde voor nogal wat beroering. We waren nog niet eens bekomen van die plotselinge en tijdrovende omschakeling, of we kregen het verzoek of we aan de slag wilden met kennisclips en ‘modulebouwers’ om het onderwijs van volgend jaar opnieuw vorm te geven. Die term ‘modulebouwer’ is overigens zeer misleidend, want die bouwt helemaal niets, we moeten gewoon in een tabel aangeven hoeveel uur we waar aan gaan besteden.
Nu willen we beslist niet klagen. Docent zijn op een hogeschool is een prachtige baan. En in heel veel sectoren wordt keihard gewerkt om deze ongewone omstandigheden het hoofd te bieden. Er zitten zeker ook voordelen aan online onderwijs. Geen reistijd bijvoorbeeld. En elke dag onbekommerd een korte broek kunnen aantrekken.
Maar toch, je mist veel als je studenten en collega’s alleen via videoverbindingen spreekt en ziet. Ons werk mist plotseling een paar dimensies, zo voelt het. Alsof je van een intense liefdesrelatie plotseling moet overschakelen op een langeafstandsrelatie.
Dus menig Ikzegookmaarwat-blogger ploft ’s avonds amechtig en niet geheel voldaan op de bank. Heeft urenlang naar een beeldscherm zitten kijken waarop studenten en collega’s verschijnen met wie zij of hij zo graag weer eens ‘live’ zou willen praten en koffiedrinken. Heeft zich een slag in de rondte gebeld. Realiseert zich dat het deze week haar/zijn beurt is voor een blogstukje. En denkt: dat kan ik er geloof ik niet bij hebben. Het is hem of haar vergeven. Met alle respect voor u, waarde lezer, maar onderwijs gaat altijd voor.
Amechtig betekent volgens Van Dale ‘buiten adem’. Voor wie mocht denken dat die eerste twee letters van amechtig een samentrekking van adem zijn: dat klopt niet. Het woord is afgeleid van het Middelnederlandse ‘amacht’. Dat is gevormd uit het voorvoegsel a (zonder, niet) en macht. De oorspronkelijke betekenis is dus ‘onmachtig’, breder dan alleen ‘buiten adem’. Waarschijnlijk vanwege de associatie met adem heeft het woord tegenwoordig de betekenis ‘buiten adem’.
Recente reacties